Het nihilisme als psychologische toestand zal beginnen te heersen, ten eerste wanneer wij een ‘betekenis’ in alles wat geschiedt, hebben willen zoeken, een betekenis, die er niet is: zodat de zoeker uiteindelijk de moed verliest. Nihilisme is dan het bewust worden van de langdurige krachtverspilling, de smart van het ‘tevergeefs’, de onzekerheid, het ontbreken van een gelegenheid om zich te herstellen, om weer tot rust te komen – de schaamte voor zichzelf, als had men zich al lange tijd bedrogen…
De bovengenoemde ‘betekenis’ zou geweest kunnen zijn: de ‘vervulling’ van een zedelijk zeer hoge canon in àl het gebeurde, de ‘zedelijke wereldorde’ of de toename der liefde en harmonie in het verkeer der mensen; of het meer en meer nabij komen van een toestand van algemeen geluk; of zelfs het afgaan op een toestand van algemene ontbinding, van vernietiging – een doel is toch altijd nog een betekenis.
Het gemeenschappelijke van al deze voorstellingen is, dat een zeker iets door het proces moet worden bereikt: en nu begrijpt men, dat met het worden niets nagestreefd, en niets bereikt wordt… Aldus is de teleurstelling over een schijnbaar doel van het worden als oorzaak van het nihilisme vast te stellen: zij het ten opzichte van een zeer bepaald doel, zij het meer in algemene zin genomen, het inzicht in het onvoldoende en ontoereikende van alle tot heden toe heersende hypothesen, aangaande het doel omtrent de ‘ontwikkeling’ (– de mens dus niet meer medearbeider, nog veel minder middelpunt van het worden).
Aldus is de teleurstelling over een schijnbaar doel van het worden als oorzaak van het nihilisme vast te stellen
Het nihilisme als psychologische toestand treedt ten tweede op, als men een geheel, een systeem, zelfs een organisatie aanneemt, in alles, wat geschiedt en achter alles, wat geschiedt; zodat in de totaalvoorstelling een hoogste bestuurs- en heersersvorm de naar bewondering en verering hakende ziel kan zwelgen (– is het de ziel van een redeneerder, dan is de absolute juistheid der gevolgtrekking en de realdialektiek reeds voldoende om zich met alles te verzoenen). Een soort eenheid, ongeveer bijvoorbeeld in de vorm van het ‘monisme’ en volgens dit geloof aan de mens een diep gevoel toekennend van afhankelijkheid en samenhang met een hem ver te boven gaand geheel, een modus der godheid…
‘Het welzijn van het algemeen vordert de overgave van de enkeling’… maar zie er bestaat geen dergelijk algemeen! In de grond van de zaak heeft de mens het geloof aan zijn waarde verloren, als niet in hem een oneindig, waardehebbend geheel werkzaam is: dat wil zeggen hij heeft een dergelijk geheel samengesteld, om aan zijn waarde te, kunnen geloven.
In de grond van de zaak heeft de mens het geloof aan zijn waarde verloren, als niet in hem een oneindig, waardehebbend geheel werkzaam is
Het nihilisme als psychologische toestand heeft nog een derde en laatste vorm. Deze twee voorafgaande vormen als juist aannemende en toegegeven, dat met het worden niets bereikt moet worden en dat onder al het worden geen grote eenheid bestaat, die bestuurt, waarin de enkeling geheel en al kan opgaan, als in een element der hoogste waarde: dan blijft de toevlucht over om deze ganse wereld als misleiding te veroordelen en een wereld uit te vinden, welke aan de tegenovergestelde zijde ligt, en deze te erkennen als ware wereld. Zodra echter de mens er achter komt, hoe slechts door psychologische behoeften deze wereld in elkaar getimmerd is en hoe men daarvoor alle recht mist, dan ontstaat de laatste vorm van het nihilisme, dat het ontkennen vaneen bovenzinnelijke wereld met zich voert, omdat het erkennen daarvan het geloof aan een ware wereld verbiedt. Op dit standpunt geeft men de realiteit van het worden als enige realiteit toe, ontkent alle goden en andere werelden – maar verdraagt deze wereld niet, die men reeds niet loochenen wil.
– Wat is er eigenlijk gebeurd ? Het gevoel der waardeloosheid wordt nagestreefd als men begrijpt, dat noch met het begrip ‘doel’ noch met het begrip ‘eenheid’ noch met het begrip ‘waarheid’ het totale karakter van het bestaan wordt verklaard. Er wordt daarmee niets nagestreefd of bereikt; de overheersende eenheid in het vele, van wat er geschiedt, ontbreekt; het karakter van het bestaan is niet ‘waar’ is vals… men heeft eenvoudig geen grond meer een ware wereld zich in te beelden… kortom: de categorieën ‘doel’ ‘eenheid’ ‘zijn’ waardoor wij de wereld een ‘waarde’ hebben toegekend, worden weer door ons losgelaten – en nu ziet de wereld er waardeloos uit…
***
Gesteld, wij hebben erkend, in hoeverre met deze drie categorieën de wereld niet meer kan worden verklaard en dat wegens dit inzicht de wereld voor ons waardeloos begint te worden: dan moeten wij vragen van waar ons geloof in de drie bovengenoemde categorieën komt en beproeven wij hun het vertrouwen op te zeggen. Hebben wij deze drie categorieën van hun waarde ontdaan, dan is het bewijs van hun onbruikbaarheid ter verklaring van het geheel nog geen grond om het Heelal zijne waarde te ontnemen.
de categorieën ‘doel’ ‘eenheid’ ‘zijn’ waardoor wij de wereld een ‘waarde’ hebben toegekend, worden weer door ons losgelaten – en nu ziet de wereld er waardeloos uit…
– Resultaat : Het geloof aan de rede-beginselen is de oorzaak van het nihilisme, – wij hebben de waarde der wereld volgens beginselen gemeten, die op een zuiver gefingeerde wereld betrekking hebben.
– Slotresultaat: Alle waarden, waarmee wij tot nu toe de wereld voor ons eerst waardeerbaar hebben trachten te maken en ten slotte juist daardoor haar waarde hebben ontnomen, omdat zij niet aan te passen waren – al deze waarden zijn, psychologisch gerekend, resultaten van bepaalde perspectieven van het nut tot handhaving en verhoging van menselijke gezagsvormen: en slechts verkeerd geprojecteerd in het wezen der dingen. Het is altijd nog de hyperbolische naïveteit van de mens zichzelf als betekenis en waardemaat der dingen te beschouwen…
Lees verder
Noten
Uit de nagelaten fragmenten van Nietzsche.
Vertaald door: J.A. Bergmeijer.