Een nieuw begin

Een indrukwekkende stand van zaken staat voor ons op het gebied van informatievoorziening.

Over wat een ontzagwekkende bronnen beschikken wij! Over vrijwel ieder onderwerp is wel iets te vinden. Het is zo gek niet te bedenken of informatie stroomt ons toe. Wat we maar wensen te weten, het laat zich weten, en welke vraag we maar stellen, het antwoord dient zich aan. Over van alles en nog wat weten we het laatste en zijn we op de hoogte. Maar ook nu nog ontsnapt veel aan de aandacht. Voor wat duister en stil is ontbreekt het ons ogen.  

En wat hebben deze bronnen van informatie eigenlijk te betekenen? Welk doel wordt met het delen van deze gedachten bereikt? En wat doet het met ons? Waarheen bewegen wij ons? Welke weg bewandelen wij door al dit weten tot ons te nemen?

In deze eeuw van marketing, in dit informatietijdperk waar wij ons in geworpen vinden, waarin de commercialisering van informatie vormen aanneemt die zich nog niet volledig laten zien, dient een nieuwe houding zich aan ten opzichte van de steeds maar groeiende informatiestromen. Een ander standpunt, een nieuwe vorm van spreken die in staat moet zijn zich te bedienen van een antwoord op de vele verleidingen die ons worden voorgehouden – de verleidingen van het altijd maar meer en beter en nog weer nieuwer dan ooit tevoren. Een houding die de informatie waarmee wij worden overspoeld op waarde weet te schatten.

Wat zich hier op deze pagina’s voor u zal ontvouwen is een aanzet tot het organiseren en verzamelen van de kennis die voorhanden is omtrent de mogelijkheid van een gezonde houding ten opzichte van de oneindige stortvloed aan informatie. De mogelijkheid om ondanks deze enorme verzameling van kennis, al dat weten van de wereld wat wij in onze broekzak bij ons dragen, aan de allesomvattende vanzelfsprekendheid voorbij te gaan en de verwondering te blijven verwelkomen. Want alleen de verwondering kan onze blik openen voor de vraag waarvoor al deze informatie eigenlijk te werk gesteld wordt. Welke invloed het heeft op ons leven – wat het doet met ons.

De mogelijkheid om aan de allesomvattende vanzelfsprekendheid voorbij te gaan en de verwondering te blijven verwelkomen.

Het is tijd voor een nieuw begin. Een nieuw licht van een nieuw ochtendgloren, dat zich zal moeten onderscheiden van de manier waarop doorgaans met informatiestromen wordt omgesprongen in deze tijd van massacommunicatie, automatisering, ongekende geestelijke leegte en steeds groter en machtiger groeiende maatschappelijk instituties. Van verschillende wijzen om met al deze informatie om te springen dringt de vraag zich op in welke mate ze nog van toepassing kunnen zijn op de bewegingen van deze tijd.

Enerzijds is daar de maar al te algemeen geworden robot mentaliteit van het overal in mee gaan. Het is een volledig opgaan in en onderdeel worden van de voorgeschreven werkelijkheid, dat nooit vraagt: Waarom? Het volgzaam volgen van al wat zich maar als bevel voor wenst te doen in deze wereld, wordt hier voor het hoogste goed gehouden, gemak en efficiëntie voor de hoogste goden, en het consumeren van zoveel mogelijk informatie voor een doel op zich. Maar dit volgzame volgen en napraten van alle herrie waarmee we maar overspoeld worden doet zich anders voor dan het is. Wat voorheen simpelweg gehoorzaamheid genoemd werd heeft zich ten tijde van de Verlichting een nieuw jasje aangemeten, een rebels uitziend jasje, en het draagt het kapsel van een punkrocker, waarmee het zich voor tracht te doen een verzet te zijn. Het kleed zich op als een verzet; in verzet tegen het ‘oude’. Maar het verzet zich nergens tegen. Het is juist de vleesgeworden toegeeflijkheid zelve – een ja en amen in het kwadraat.

Aan de andere zijde van het ontvangen van deze informatiestromen staat de stem der ontevredenheid. Het paniekerige geroep dat wel vraagt waarom, maar niet weet waarom. De Tegenpartij is tegen, en wenst het tegen-zijn dat zij is tot een doel op zich te verheffen. Het tegen-zijn werpt zich op als een antwoord, maar heeft geen antwoorden. Het wil een andere weg, maar weet niet welke weg dat is. En het wil dat ook niet weten. Het zou zichzelf teniet doen door te weten waar het voor stond. De waanzin van de ‘alternatieve bronnen’ is dat zij enkel in oppositie, als ontevredenheid bestaan kunnen en geen enkele waarde van zichzelf ter tafel brengen. En juist omdat het niets meer is dan een verzet tegen het volgzame volgen dat zich als verzet voordoet, kan het ook tot precies niets anders in staat zijn dan nog meer verzet. Je verzetten tegen een verzet is geen neutraliseren van dat verzet – het is alleen maar meer en meer verzet omwille van het verzetten zelf.

Werkelijk begrip van de informatiestromen en wat ze doen met ons begint bij een praktische benadering van kennis.

In antwoord op het alleen maar braaf weten te volgen enerzijds, en het betekenisloze verzet dat daar tegenover staat, is het tijd voor een andere houding ten aanzien van informatievoorziening. Een houding die het mogelijk maakt te zien dat informatie niet zomaar ter consumptie of ter goed- of afkeuring wordt aangeboden, maar omwille van een doel in het werk wordt gesteld. Het doel ervan kunnen zien begint bij de vaststelling dat het consumeren van informatie inderdaad van invloed is op ons handelen. Werkelijk begrip van de informatiestromen en wat ze doen met ons begint bij een praktische benadering van kennis. Het is zaak om te leren zien welke weerklank kennis krijgt in de wereld – welke uitwerkingen het weten weet te bewerkstelligen. Te vaak blijft men hangen in een intellectueel begrip van informatie, hangt men zich op aan de mate van correctheid van informatie, alsof dat is waar het om te doen zou zijn, zonder naar het handelen te kijken. Veel belangrijker dan de vermeende correctheid is wat het doet met ons, welke kant het ons op doet bewegen. De waarheid kan niet tot je komen in het consumeren van informatie – ideeën moeten gehanteerd worden, in het werk gesteld worden. Ze moeten getoetst worden, om scherper, harder, en zekerder te kunnen worden. Want waarheid, wil het waarheid zijn en niet alleen maar doorgeven van informatie, kan uiteindelijk alleen in de handeling tot stand gebracht worden, om in de eigen ervaring gevoeld te worden.

Daarom is dat waar hier nu het begin van wordt aangekondigd een gids voor een praktische benadering van informatie. Deze verzameling pagina’s hier – die op het eerste gezicht misschien iets weg zou kunnen hebben van een bonte verzameling stellingen en meningen, daar de samenhang ertussen zich eerst bij nader inzien toont –  is als een tijdschrift op te vatten of een kleine bibliotheek die niet op kwantiteit maar op kwaliteit gericht is, met als rode draad een praktische houding ten opzichte van informatie – een houding die wel eens onontbeerlijk zou kunnen blijken voor de tijd die komen gaat. Tot dit doel strekt een introductie tot de filosofie als een praktische gids naar het goede leven.

Want het hoeft geen geheel nieuwe weg te zijn. Een praktisch begrip van informatie is geen ontdekken van iets nieuws, maar een in hedendaagse termen opnieuw begrijpen van wat men gisteren al begrepen heeft. Het is een openstaan voor een verwondering die iedere generatie opnieuw leren moet. Het is niet zo, zoals men zich deze zaken wel eens voor pleegt te stellen, dat wat men gister wist als vanzelf op ons neer komt dalen via de informatie die we tot ons te nemen. Om iets te weten, oprecht te weten, kun je het alleen maar zelf ervaren. Zoals we geen slaaf moeten zijn van het verleden moeten we er ook niet voor terugdeinzen opnieuw te zien wat altijd al te zien was – om te herontdekken wat men altijd al geweten heeft. Daartoe wijst filosofie de weg. De grote denkers hebben reeds gesproken over de problemen van informatievoorziening, en leveren aanwijzingen, zij het niet altijd in even hapklare brokken, die ons de weg wijzen in de richting van een gezondere houding ten opzichte van informatie.

Reeds helemaal aan wat wij het begin van onze beschaving noemen, in de Griekse Oudheid van 500 voor christus, leert Heraclitus ons dat het universum een rede bezit, een woord, een logos. In deze logos, in dit woord dat aan de basis van het universum staat, en de structuur vormt van al dat is – een concept dat door Plato, Aristoteles en de stoïcijnen is opgenomen in het westerse denken en in het Nieuwe Testament met God zelf vereenzelvigd wordt – in dit concept reeds schuilt de enorme impact van onze houding ten opzicht van informatie. Als het bestaan zelf door een universeel woord bestierd wordt dan mag het geen wonder heten dat de rede van het gedrukte woord daar uiterst definitief zijn stempel op drukt.

In de 19e eeuw, waarin de invloed van de kranten op het denken zich steeds duidelijker getekend begint te manifesteren in het ontstaan van de mens als massamens, zijn het de grote psychologen Kierkegaard en Nietzsche, die ieder op hun eigen manier een hoogtepunt vertegenwoordigen in een lange traditie van westerse filosofie, die een niet te miskennen bijdrage leveren aan het begrip van deze nog altijd op ons inwerkende gebeurtenis. Ze analyseren het verlies aan zekerheden waar onze tijd door gekenmerkt wordt – het langzaam maar zeker instorten van al wat eens heilig was – in relatie tot onze houding ten opzichte van de moderne media en haar informatiestromen. Hoe in deze oneindige woordenstroom de oude schijnzekerheden worden vervangen door nieuwe, en in dat proces een nieuwe massa wordt gesmeed.

Hoe kunnen we herwinnen wat we eens hadden zonder daarbij terug te vallen in wat met recht werd overstegen?

De inzichten die de filosofie ons brengt zijn van het eerste belang om het fenomeen massamedia, maar ook de invloed van informatie op het menselijk handelen en de houding die de mens in haar aangezicht heeft aan te nemen, te kunnen begrijpen. De grote meesters in de filosofie die zich voor deze kwesties reeds geplaatst vonden wijzen er op dat de uitdaging om het denken staande te houden ligt in het herwinnen van de kracht van de zekerheden van het bestaan, die eens met vanzelfsprekendheid hebben geheerst. Hoe is dat mogelijk zonder de dogmatiek waar we nu juist van af willen? Hoe kunnen we herwinnen wat we eens hadden zonder daarbij terug te vallen in wat met recht werd overstegen? Hoe valt er zekerheid te putten uit de radicale onzekerheid waar alles van doordrongen is? Dat is de taak die voor ons ligt.

Welke houding ten opzichte van informatie daarvoor nodig is, daarvoor vinden we een eerste aanwijzing in de filosofie wanneer ze ons wijst op de oorspronkelijke, onschuldige houding die het denken ooit gehad moet hebben, toen het nog voor geen doel op zich werd gewaand, maar louter werd aangewend om problemen op te lossen, als een spelend kind dat doet. Heraclitus noemt de eeuwigheid een eeuwig met schaakstukken spelend kind. Kierkegaard noemt het hoogste begrijpen, het begrijpen dat er iets is dat je niet begrijpen kunt, de terugkeer tot het kinderlijke. Voor Nietzsche komt het er op aan de ernst te herwinnen die je als kind bij het spelen had. Zoals Johan Huizinga zou uitwerken in zijn grootse werk Homo ludens, waarin hij het spel-element van de menselijk cultuur analyseert en ons er daarbij op wijst dat de ernst slechts een afgeleide van het spelen is. Het spelen is primair – het spelen is wat wij doen – en de ernst is daar slechts een bij uitzondering voorkomende tegenstelling van; ernst is niet-spel.

Zou dat niet de houding zijn die de moderne mens nodig heeft om aan de massamedia het hoofd te kunnen bieden? – spelend als een kind met blokken, nemend want hij nodig heeft, in tegenstelling tot de boekhouder die de enorme hoeveel blokken eerst gaat rangschikken in laden en nooit aan het spelen, aan het leven zelf toekomt. Het kind weet zich te verwonderen. Het laat zich voor geen moment verblinden door de illusie het allemaal al te weten. Daarin vinden we een eerste aanknopingspunt in het onderzoek naar een praktische houding ten opzichte van de informatiestromen waar deze pagina’s een uiting van zijn: Kennis is geen consumeren en verzamelen van informatie, het is een handelen met, een gebruik maken van informatie – een zeer ernstig spel dat gespeeld wordt zonder ophouden. Kennis is een spelen met informatie.

Lees verder

Verwante thema’s