★★★★★
The mystery of life isn’t a problem to solve, but a reality to experience.
Dune is een van de meest fenomenale verhalen ooit. Lang voordat Luke Skywalker door de woestijnen van Tatooine trok, zagen we Paul Atreides reeds op de zandvlakten van Arrakis. Lang voordat House Stark en House Lannister hun bittere rivaliteit uitvochten, zagen we deze reeds spelen tussen House Atreides en House Harkonnen. En lang voordat Neo zich afvroeg of hij The One zou zijn, de profetie zou vervullen door zijn volk naar de vrijheid te leiden, kwam Paul voor deze vraag te staan in zijn eigen verhaal. Het begon allemaal hier.
Dat is nogal wat om te verfilmen! Geen wonder dan, dat de pogingen die aan deze film vooraf gingen zoveel moeilijkheden kregen te verduren. Het megalomane project van Jodorowsky ging aan zijn eigen ambities ten onder, en David Lynch’ versie van Dune uit 1984 kreeg zoveel kritiek te verduren dat velen ook dit als een gefaalde poging zouden beschouwen.
Niet voor niets werd dit prachtige boek van Frank Herbert keer op keer onverfilmbaar genoemd. Het is te groots en te rijk aan betekenis om adequaat in één enkele film te kunnen stoppen, en te veel van de materie bestaat uit gedachten, verwachtingen en bedenkingen, die nu eenmaal moeilijk in beeld te brengen zijn.
Want Dune gaat niet alleen over de epische heldenreis die Paul Atreides ondergaat. Van daaruit brengt het ons diepe reflecties over politiek, over het bewustzijn en over de toekomst van de mensheid. Het gaat over de jihad, de heilige oorlog die niets onverlet laat. Niets minder dan de evolutionaire toekomst van het mensenwezen heeft Frank Herbert voor ogen in de ronduit geniale visie die hij ons voorhoudt.
A great man doesn’t seek to lead; he’s called to it. And he answers.
In een wereld tienduizenden jaren in de toekomst, waarin de mensheid zich van de overheersing van de zogenaamde thinking machines heeft vrijgevochten,1 treffen we een feodaal stelsel waarin nietsontziende heersers aan het hoofd van machtige adellijke families hun vetes uitvechten volgens daarvoor opgestelde regels. Vendetta. Deze heersers smeden uiterst geraffineerde plannen waarin meerdere lagen verborgen liggen, met duistere complotten en geheimzinnige intrige als gevolg. Dit komt prachtig naar voren in de iconische uitdrukking die welhaast als een soort definitie van het bedrijven van politiek gezien kan worden: “Observe the plans within plans within plans.”
Deze wereld heeft alles wat je van zachte sciencefiction bent komen te verwachten – en zoveel meer. Het was dus een flinke opgave die Denis Villeneuve op zich nam. Ik denk dat het goed is om daar bij te vertrekken: dit is een onmogelijke film. Het is bij voorbaat gedoemd. Je kunt zo’n geweldig boek simpelweg geen recht doen.
Een onmogelijke film
Laat ons dus vanuit die constatering vertrekken: een Dune-film kan niet eens in de buurt komen van hoe geweldig het boek en de serie zijn – ook deze film niet. Enerzijds is dat niet zo bijzonder, want dat is wel vaker zo met films, ze zijn nu eenmaal van een andere aard, met heel andere voor- en nadelen. Maar als we bijvoorbeeld de vergelijking trekken met The Lord of the Rings en A Song of Ice and Fire dan zien we dat de films die daarvan gemaakt zijn, hoewel ook niet helemaal zo goed als de boeken, op momenten toch wel redelijk in de buurt komen. Dat is dus de vraag die we hier uiteindelijke zouden willen stellen – kan Dune zo dicht in de buurt komen van het bronmateriaal als deze voorgangers dat deden? Daar zijn we nog lang niet, want voorlopig zijn nog lang niet alle Dune-boeken verfilmd. Maar het eerste begin is er, en het is zeer veelbelovend.
In eerste instantie was ik van plan de twee films die Villeneuve nu gemaakt heeft2 los van elkaar te beoordelen, maar gaandeweg kwam ik erachter dat dat de films geen recht zou doen. Ze horen bij elkaar. Dune, het eerste boek in de serie, is één verhaal. Het is alleen maar in tweeën geknipt omdat het niet past in een enkele film, niet omdat de delen los van elkaar te bezien zijn, zoals met andere films wel het geval is. The Godfather bijvoorbeeld, is prima op zichzelf te bekijken, zonder het vervolg. Maar zoals ook Kill Bill: Volume 1 en 2 samen één verhaal vormen, zo ook zijn deze twee Dune-films samen één, als een miniserie. Spreek ik hier over de film, dan bedoel ik dus beide delen tezamen.
Toen ik voor het eerst hoorde dat Denis Villeneuve deze film zou gaan regisseren was ik aangenaam verrast. Als iemand het kan, dan is hij het. Ter voorbereiding ben ik zijn films gaan (her)kijken: Sicario bijvoorbeeld, en Arrival. En natuurlijk Blade Runner 2049,3 welke hoe dan ook bovenaan mijn lijst zou staan. Met die laatste film bewees Villeneuve iets ontzettend belangrijks: dat hij in staat is een verhaal te adapteren met respect voor het bronmateriaal.
Al deze films zijn langzaam, rustig, methodisch – iets dat hard nodig is om Dune recht te kunnen doen. Het is nodig om de tijd te nemen om de impact van alles wat er gebeurt goed tot je door te kunnen laten dringen. Villeneuve maakt geen gebruik van emotionele cheap-shots. Hij neemt de tijd om iets op te bouwen en gebruikt dat vervolgens om je iets te laten zien waar je zonder dat voorwerk niet klaar voor zou zijn, en toont zich daarin een meester in zijn vak.
Fear is the mind-killer.
En ook de acteurs ging ik volgen: Timothée Chalamet en vooral Rebecca Ferguson zag ik vanaf de aankondiging dat zij Paul en Jessica zouden spelen alleen nog maar vanuit het oogpunt van deze rollen. Alsof al het andere wat ze deden enkel voorbereiding was, als een soort examen voor het echte werk, dat hier in deze film plaatsvindt. En hoe meer ik van deze regisseur en acteurs zag, hoe meer overtuigd ik raakte van de veelbelovendheid van deze nieuwe versie van Dune. Villeneuve heeft het in zich om de sfeer weer te geven, en Chalamet en Ferguson zijn zowel qua prestaties als uiterlijk perfect voor de rol. Mijn verwachtingen werden hoger en hoger.
En ik werd niet teleurgesteld.
Het zal inmiddels duidelijk zijn dat ik mezelf geen objectieve waarnemer noem. Als grote liefhebber van de boekenserie hoopte ik heel erg op een waardige verfilming. Mijn torenhoge verwachtingen voor wat deze film zou kunnen zijn, hebben de weg voorbereid voor een teleurstelling. Zoveel als ik van deze film verwacht had, dat kon Villeneuve toch nooit waarmaken? Maar hij deed het.
Een wereld ontvouwt zich
Het verhaal dat hier verteld wordt begint als Duke Leto, de vader van de hoofdpersoon en leider van één van de adellijke families die dit universum besturen, naar de planeet Dune wordt gestuurd. De keizer, die keizer van het gehele aan mensen bekende gedeelte van het universum is, het zogenaamde known universe, draagt deze Duke Leto op om over deze woestijnplaneet te regeren. Deze opdracht is onderdeel van een complot tegen de Duke, en hij weet het. Toch gaat hij akkoord.
Dune is de enige planeet in het universum waar de Spice Melange gevonden wordt, een van de meest belangrijke grondstoffen in het universum. Het is van groot belang dat het winnen van deze grondstof naar behoren wordt uitgevoerd, en die taak neemt House Atreides nu over van hun aartsrivalen, House Harkonnen, waar ze al eeuwenlang vijandige relaties mee onderhouden.
De woestijnplaneet met zijn kostbare grondstof staat symbool voor het Midden-Oosten en de conflicten om olie die na en tijdens de val van het Ottomaanse Rijk veelvuldig hebben plaatsgevonden. De klassieke film Lawrence of Arabia is dan ook één van de inspiratiebronnen geweest.
Het eerste deel in dit tweeluik is een soort grote trailer die een kleine glimp laat zien van de enorme wereld van Dune. In prachtig beeld en geluid zien we de verschillende technieken, karakters en locaties waar Dune uit bestaat vorm krijgen. De uitgestrekte zandlandschappen, de zogenaamde glowglobes, zwevende lampen, The Voice, een techniek waarbij je iemand een opdracht geeft die hij wel moet gehoorzamen, the Gom Jabbar, een krachtig gif dat gebruikt wordt om te testen of een persoon wel menselijk is, het zijn allemaal belangrijke elementen van het verhaal die hier tentoongesteld worden, het zijn de bouwstenen waaruit deze wonderlijke wereld wordt opgebouwd.
Eén van mijn favoriete elementen van dit verhaal zijn de ornithopters – vliegtuigen die vliegen door met hun vleugels te slaan, zoals een vogel of een insect. Wat een fascinerende machines zijn dat – en wat een inspirerende toekomst wordt daarmee voorgesteld waarin de werking van machines, naarmate die zich verder ontwikkeld, ook meer op die van de Natuur begint te lijken, als voorbeeld van hoe het veel effectiever, minder verspillend kan. En wat worden ze hier mooi in beeld gebracht – en wat klinkt het klapperen van hun vleugels toch imponerend vanuit je kleine bioscoopstoeltje.
In deze scène zien we deze ornithopters, en krijgen we gelijk een voorproefje van de profetie waar we nog op terug zullen komen, en de architectuur van de gebouwen op Arrakis.
Ook de machtige legers die in dit verhaal zo’n belangrijke rol spelen worden voortreffelijk uitgebeeld, zoals in deze scène. Let op de manier hoe alles rustig en duister in beeld komt, maar ook op hoe alles een beetje ouderwets, bijna middeleeuws aandoet. Je ziet waar Star Wars het van heeft afgekeken, en misschien ook wel een beetje vice versa.
(Wat de legers betreft, bijvoorbeeld als je kijkt naar deze prachtige scène, die met behulp van een schilderij (!) gemaakt is. (En beide hebben afgekeken bij de beroemde Triumph des Willens uit 1935 hoe je een indrukwekkend leger in beeld brengt.))
Wat hieraan opvalt is niet alleen de visuele pracht, maar ook de auditieve. De ornithopters klinken zo indrukwekkend – en misschien moet je echt in de bioscoop zijn om dit mee te maken, en kan de thuiservaring deze kracht niet nabootsen – maar ook de muziek is van grote klasse. Het werk van de grote Hans Zimmer, die ook de muziek voor films als The Lion King, Gladiator, The Dark Knight en Interstellar verzorgde, laat een geluid horen die perfect aansluit bij wat hier wordt uitgebeeld.
Het eerste deel bevat dus veel expositie, en zet de toon. Het is een mooie film op zich, die ook zeker op zichzelf het kijken waard is en veel actie tentoonstelt. Maar is vooral veelbelovend. Veel zaken worden voorafgeschaduwd waarvan je je afvraagt: waar gaat het naartoe? Hoe pakt dit zich uit? En om dat te kunnen weten zul je deel twee moeten zien, en of al deze opbouw de moeite waard is, is dan ook alleen maar uit deel twee af te leiden.
This is only the beginning.
Het is een beetje langzaam, het is een beetje traag, soms zelfs een beetje kil, hoe je hier stap voor stap met de wereld wordt geïntroduceerd. En het kan saai lijken, het komt soms nog niet helemaal tot leven. Maar als je eenmaal weet waar je het voor doet, in wat voor prachtige wereld je je hier aan het onderdompelen bent, dan is dat ook niet erg meer, dan krijgt je juist waardering voor de rijkheid aan detail. Het is wat dat betreft een beetje als de introductie die in je The Lord of the Rings krijgt. Met name in het boek is dat erg lang, en als je nog niet weet waar dit over gaat kun je geneigd zijn ongeduldig te zijn met al die uitleg over de hobbitwereld. Weet je eenmaal wat er op het spel staat, dat het deze wereld is waar de helden voor vechten, dan ga je het waarderen voor wat het is. Zo is het ook met Dune. Als je eenmaal weet wat voor enorm epische dingen er staan te gebeuren, dan ga je ieder detail waarderen voor wat het is.
Een gewelddadige ontknoping
In het eerste deel zien we dus vooral opbouw, en in het tweede komt dat tot een gewelddadige ontknoping. Geheel naar het boek wordt ruim de tijd genomen om alles neer zetten, om dat vervolgens in een mum van tijd weer helemaal weg te vagen en op zijn kop te zetten. Het geeft een mooi effect dat inderdaad iets weergeeft van de klassieke paradox die Herbert hiermee uit wou beelden: Wat gebeurt er als een onstuitbare kracht een onbeweeglijk object ontmoet? Villeneuve is er in geslaagd om precies dat te doen met deze fantastische film in twee delen, een rustige, bijna trage opbouw waarbij allerlei lijnen worden opgezet die dan boem! plotseling in één klap tot een epische confrontatie komen, een emotionele ontlading waarin alles op zijn plaats valt.
Toch is het juist in de overgang van het eerste naar het tweede deel dat iets van de mindere kanten van deze film naar voren komen. Perfect is hij nu eenmaal niet. De trage opbouw in het eerste deel gaat vrij plotseling, iets tè plotseling, over in een veel luchtigere toon, bijna alsof men naar aanleiding van kritiek op het eerste deel had besluiten dat het allemaal wel een tikkeltje minder zwaar en duister kan, maar iets te ver zijn doorgeslagen in het draaien aan die knop.
Het is met name in het begin van deel twee dat het allemaal een stuk luchtiger wordt, en dat valt niet alleen op in contrast met langzamere deel dat er aan vooraf gaat, maar het is ook zonde van een aantal grote onthullingen die op op dat moment worden gedaan. Die komen daardoor niet zo episch over als ze hadden kunnen zijn. Sommige grote gebeurtenissen komen daardoor een beetje over als ‘een dag in het leven van Jessica’, alsof we een soap of een sitcom aan het kijken zijn: en toen maakte Jessica dit mee… En toen ging Paul naar zijn trainingssessie…
Gelukkig herpakt de film zich snel, en wordt het gebrek aan kracht waarmee sommige van deze zaken worden uitgebeeld ruimschoots goedgemaakt door de zeer epische vorm waarin andere gebeurtenissen in beeld komen, soms zelfs epischer dan in het boek.
Veel scènes, waar ik nu niet verder op in zal gaan om niet te veel van het verhaal te verklappen, maar waar ik later wellicht nog op terug zal komen, maken zeer veel indruk. Villeneuve is er voortreffelijk in geslaagd om uit te beelden hoeveel verschrikkelijke kracht er uit deze momenten naar voren springt, hoe alles op zijn grondvesten begint te schudden als deze gebeurtenissen plaatsvinden. Deze scènes bezorgen rillingen, en blijven na het kijken als krachtige demonen in mijn hoofd rondspoken.
Keer op keer geeft Villeneuve er blijk van dit prachtige boek goed begrepen te hebben. Niet alleen begrijpt hij als geen ander waar dit verhaal over gaat, hij weet ook in de vele keuzes die hij hier uiteraard in heeft moeten maken (want lang niet alles dat geweldig is aan dit verhaal, valt in twee films te passen) keer op keer weer dat eruit te pikken wat het meest van belang is om uit te beelden, en deinst er ook niet voor terug om daar de tijd voor te nemen, om er de aandacht aan te schenken die het verdient.
Bijvoorbeeld, de wijze waarop de Bene Geserit achter de schermen aan de touwtjes trekken en als zodanig een schaduwregering vormen. Nooit direct aan de macht, maar altijd en overal een vinger in de pap bij degenen die de belangrijke functies bekleden.
Het hele idee van “secret societies” die van achter de schermen alles bepalen wordt hier heel mooi uitgebeeld. Op belangrijke momenten komen we er achter dat zij het zijn die alles onder controle houden, en dat wat in de openbaarheid terecht komt maar een front is voor de echte machtsmechanieken.
De duistere zijde van Paul
Een ander voorbeeld van een element van het verhaal waar Villeneuve extra veel aandacht aan geeft, iets waar hij geheel terecht extra veel nadruk op legt, is een van mijn favoriete elementen van Dune. Voor mij is dit wat Dune zo geweldig maakt; namelijk de manier waarop er sprake is van een profetie, en hoe hier tegelijkertijd een kille, uiterst realpolitike kant aan zit. Het verspreiden van religieuze denkbeelden is namelijk politiek gemotiveerd, om hier heel manipulatief een voordeel mee te kunnen behalen.
Tegelijkertijd, en dat is wat het zo mooi maakt, zit er wel degelijk ook een andere, mystiekere en religieuzere betekenis aan deze profetie. Er valt wel degelijk aan te twijfelen of er behalve die politieke motivatie niet tevens nog veel meer aan de hand is met wat erin voorspeld wordt. Het ligt er nooit te dik bovenop. Zoals wat mij betreft nodig is om de mystiek geloofwaardig te houden krijgen zij die nee zeggen steeds voldoende ruimte voor hun scepticisme, en blijft het voor zo lang als dat gaat de vraag of de profetie nu ‘echt’ is of niet.
Hope? We are Bene Geserit; we don’t hope. We plan.
Vanaf de ene kant bekeken is Paul dus de langverwachte bevrijder. Net zo sterk echter wordt een heel andere, veel cynischere kijk hierop bevestigd, waarin Paul slechts misbruik maakt van de goedgelovigheid van anderen, voor zijn eigen politieke gewin. Zelf gelooft hij niet in de profetie – hij maakt er slechts gebruik van. En toch lijken steeds meer van de voorspellingen uit te komen. De cynische kant van religie komt hier naar voren, zonder de optimistische kant daarbij geheel te ontkennen.
Van Tolkien, de schrijver van The Lord of the Rings, is bekend dat hij Dune heeft gelezen en het maar niets vond. Maar hij zegt er niet bij waarom dat zo is. Zou het kunnen dat het vanwege deze cynische afbeelding van religie is?
Aansluitend op het cynische beeld van religie dat hier wordt neergezet is het cynische beeld van leiderschap, dat tevens een belangrijk thema vormt. Ook dit is aspect van het verhaal dat mooi naar voren komt, en goed door Villeneuve wordt uitgelicht, met name in het contrast tussen Paul en zijn vader, en daarmee, de duistere zijde van Paul.
Duke Leto is een krachtige heerser die veel loyaliteit afdwingt – maar hij is duidelijk iemand die, zoals dat gezegd wordt, te goed is voor deze wereld. Dat is een zwakte waar Paul minder last van heeft, en we zien in het tweede deel ook iets van waarom dat zo is.
Billions of people starving, all because of me. – Because you lost control? – Because I gained it.
Paul heeft echter wel genoeg moreel besef om hier zeer geconflicteerd over te zijn. Hij voorziet dat als gevolg van zijn daden miljarden zullen sterven, en probeert wat hij kan om dat te voorkomen.
Hier wordt voorzichtig gehint naar één van de diepere lagen van de Dune serie, hoe het een waarschuwing is tegen het gevaar van charismatische leiders.
Een van de vele wijzen waarop de kijker er op subtiele wijze van wordt weerhouden om de vraag te stellen of Paul wel zo’n goede leider is echter, is de onmeetbare slechtheid van zijn vijanden. Met name de Harkonnen, aartsrivalen van zijn familie, worden afgebeeld als gruwelijke, meedogenloze monsters, die links en rechts mensen vermoorden, bijvoorbeeld om te testen of een mes wel goed scherp is. Wie tegen dergelijke monsters vecht, wordt een stuk makkelijker vergeven voor zijn eigen misstappen.
In het eerste deel maken we kennis met de geniale Baron Vladimir Harkonnen en zijn sullige maar medegenloze neefje Raban. In het tweede deel komen de Harkonnen nog beter in beeld en maken we kennis met Pauls ultieme rivaal, en een van mijn favoriete karakters: Feyd-Rautha Harkonnen.
En de vertolking van Feyd-Rautha door Austin Butler is een van de wijzen waarop waarop deze film mijn toch al hoge verwachtingen niet alleen wist waar te maken, maar ook te overtreffen. Ik was al zeer te spreken over de vertolking van Sting, maar deze versie is nog beter.
Wat een heerlijk geniepige glimlach heeft Feyd hier. Je haat hem, en toch moet je ook wel een beetje respect hebben. Precies zoals dit karakter hoort te zijn, en meer nog. Ook de grote scène waarin we hem wat beter leren kennen, waarin hij een gladiator-achtig gevecht aangaat in een arena op Giedi Prime, de thuisplaneet van de Harkonnen, is een genot voor het oog. Niet alleen dat, de versie die we hier aanschouwen overtreft ook nog eens die van het boek. Giedi Prima ziet er heel nazi-achtig uit, en om dat effect meer kracht bij te zetten zijn deze beelden in het zwart-wit, zodat het nog meer lijkt op een propagandafilm uit die tijd.
May thy knife chip and shatter.
Ook de rituele duels in de vorm van mesgevechten worden in deze film prachtig uitgebeeld. Zowel Paul als Feyd-Rautha krijgen hun zeer belangrijke gevechten, het ontbreken waarvan een van de grote tekortkomingen was van de film uit 1984, om uiteindelijk tegenover elkaar te komen te staan in de ultieme confrontatie waar de hele film naar toewerkt.
Een waardige verfilming
Het zal inmiddels duidelijk zijn dat deze versie van Dune niet alleen een waardige verfilming is, maar de beste tot nog toe.
De torenhoge verwachtingen, in de eerste plaats door het boek, en in de tweede door de uitstekende staat van dienst van de regisseur en acteurs, worden niet alleen waargemaakt, maar overtroffen. Ook van Denis Villeneuve kan gezegd worden dat dit zijn beste film tot nog toe is, en ik denk ook wel van de gehele cast.
He who can destroy a thing has the real control of it.
Om af te ronden wil ik hier nog even naar de rol van Lady Fenring verwijzen, omdat hierin zo treffend tot uiting komt hoe Villeneuve deze film zoveel recht heeft gedaan. Zij wordt gespeeld door de betoverende Léa Seydoux, bekend van o.a. de James Bond-film Spectre en ook het spel Death Stranding van Hideo Kojima. De scène die zij speelt met Feyd-Rautha is er een die in het boek niet voorkomt als zodanig: er wordt slechts naar verwezen in een gesprek, het gebeuren zelf krijgt de lezer niet te zien. Het is een van de vele momenten in Dune waarop je als lezer denkt: hier had ik wel meer over willen weten! En dat is ook wat Villeneuve dacht, zoveel is duidelijk, want hij neemt deze kleine regel en beeld het helemaal uit in een prachtige scène waarin precies duidelijk wordt gemaakt wat in dat kleine stukje in het boek enkel gesuggereerd werd. In plaats van het verhaal te veranderen, vult hij het aan, en hij geeft daarin zijn grote klasse weer.
Denis Villeneuve slaagt erin het onmogelijke te doen en weet een film neer te zetten die het bronmateriaal waardig is. Dat er nog maar veel films mogen volgen, want hier begint het verhaal pas echt. Dit is nog maar het begin.
★★★★★
Lees verder
Noten
- Zie Darwin omgeven door machines om hier een beter beeld van te krijgen.
- Dune: Part One en Dune: Part Two dus.
- Deze drie films: Sicario, Arrival en Blade Runner 2049 worden op het moment van schrijven aangeboden als onderdeel van Amazon Prime en zijn het kijken meer dan waard