★★★☆☆
I see nothing but success in my future.
Het tijdperk van de guillotine is aangebroken. Falend leiderschap, schrijnende voedseltekorten en algemene maatschappelijke onrust zetten een proces op gang dat door sommigen vandaag de dag nog steeds als een grootste gebeurtenis wordt bejubeld, maar door anderen wordt beschouwd als een van de gruwelijkste slachtpartijen die West-Europa ooit gekend heeft. De Franse Revolutie.
“The man who passes the sentence should swing the sword.” zegt Ned Stark in A Game of Thrones, en spreekt daarmee de verouderde moraal uit, de premoderne moraal die ten tijde van de Revolutie niet langer van kracht is. Hier zijn we in een nieuw tijdperk aangekomen, met een nieuwe moraal. De guillotine is een treffende illustratie van de nieuwe scheiding der machten, de nieuwe vorm die gerechtigheid aan zou nemen die daar zo krachtig mee contrasteert. Hoofden hoeven niet langer met de hand te worden afgehakt – je drukt slechts op een knop, je trekt het touwtje los, en hoppakee – de moord is gepleegd, of: ‘de wil van het volk’ is ten uitvoer gebracht.
Tegen deze achtergrond treedt een van de grootste figuren uit onze recente geschiedenis naar voren. Dit is het verhaal van Napoleon Bonaparte, een ambitieuze tweede luitenant die het tot keizer zou schoppen. Tijdens deze periode van onrust kwam hij op en groeide hij uit tot een meedogenloze machthebber, een briljant strateeg, en een man die de geschiedenis zou kneden als een stukje was – die niet alleen naar eigen zeggen in de voetsporen trad van grootheden als Alexander de Grote en Julius Caesar.
Ook onze eigen Nederlandse geschiedenis werd door Napoleon gevormd. Nog steeds voelen we zijn invloed overal om ons heen. Ons meetsysteem, onze achternamen, ja zelfs voor een groot deel van onze industrialisatie is het de invloed van Napoleon die hier op ons doorwerkt. Niemand kan zijn grootsheid ontkennen – maar wat vinden we eigenlijk van hem? Hoe zit het met de honderdduizenden die hij de dood injoeg, hoe zit het met de protesterende burgers in de straten van Parijs op wie hij kanonnenvuur opende? Is hij werkelijk de grote leider die velen, waaronder Nietzsche, claimen dat hij is?
Wie is deze man? Waarom deed hij wat hij deed? Wat stond er voor hem op het spel? Is dat niet wat een film als dit zou moeten beantwoorden, in beeld zou moeten brengen? Doet deze film dat?
Tegen het einde van de vorige eeuw deed Stanley Kubrick, de beste regisseur aller tijden, een poging deze vragen te beantwoorden. Helaas – zelfs hem was het niet gelukt. Hij liet zijn versie van Napoleon schieten, maar op basis van die voorbereidingen maakte hij de magnifieke Barry Lyndon – een film die zich misschien nog wel het beste met de huidige laat vergelijken. Ook wordt er verteld dat Steven Spielberg het script dat uit die poging voortkwam nu in handen heeft – wie weet wat daar uit zal komen. Eerder maakte Spielberg A.I. Artificial Intelligence op basis van een ongebruikt script van Kubrick, dus dat belooft wat.
Ondertussen is het de beurt aan Ridley Scott, de scheppende kracht achter meesterwerken als Alien en Blade Runner (beide behoren tot mijn favoriete films) om bovenstaande vragen te beantwoorden. Is hij nog steeds de kunstenaar die hij eens was? Of is hij op zijn oude dag over zijn hoogtepunt heen?
In het begin van deze film krijgen we een eerste aankondiging van wie Napoleon is: een ambitieuze officier op zoek naar een promotie. Blijft het daar bij? Deze man, deze legende die onze levens nu nog steeds vanuit zijn graf beheerst, deze roemruchtige generaal naast wie er geen tweede is – niets meer dan een soldaatje die hogerop wil komen?
I am destined for greatness, but those in power only see me as a sword.
Wat deze film het kijken waard maakt zijn de prachtige sets en de schitterende veldslagen die subliem in beeld zijn gebracht, met echte legers acteurs in beeld, zonder de illusie daarvan met CGI op te hoeven wekken. Waarlijk is dit een feest voor de ogen: de paleizen waar op zorgvuldige wijze een bos bloemen is geplaatst, precies in de juiste hoek, als op een schilderij; de veldslagen waarbij je overwinning kunt voelen – vooral de Slag bij Austerlitz in het prachtige winterlandschap, het gevecht op het ijs dat ook in de trailer voorkomt, is een waar spektakel.
Twee mooie scènes in het bijzonder vielen op. De eerste, als Napoleon Moskou binnenrijdt om het helemaal verlaten aan te treffen. Het geeft een speciaal gevoel om zo’n scène die we al zo lang kennen uit de geschiedenisboeken nu dan eindelijk op het witte doek te zien. Het lijkt op een soort déjà vu: je hebt het al eerder gezien, maar toch ook weer niet. De tweede scène waarbij dat speelt is als Napoleon terugkeert van zijn ballingschap en een grote legermacht soldaten aanspreekt. Ze zijn gekomen om hem te arresteren, maar Napoleon vraagt hen of ze niet liever aan zijn zijde zouden willen vechten. Ook dit is een scène die mij vaak ter ore is gekomen, en om hem dan zo in beeld gebracht te zien worden is iets heel speciaals.
Deze film verveelt niet. We gaan van het ene spectaculaire moment naar het anderen, we zien Napoleon in boeiende gesprekken met wereldleiders, en er is zelf de nodige humor, in de juiste mate en op het juiste moment, niet zoals in een Marvel film, waarin het geforceerd overkomt en het niveau van de film omlaag haalt.
En toch ontbreekt er iets. Het gaat allemaal een beetje te gemakkelijk. We gaan van het ene gevecht naar het andere, van de ene uitdaging naar de volgende, maar het voelt niet alsof er obstakels worden overwonnen, alsof we ergens naartoe bewegen. Scènes die mooi op zichzelf zijn, maken helaas maar nauwelijks deel uit van een groter geheel dat alles met elkaar zou moeten verbinden. Dit is niet het verhaal van Napoleon die vanuit het niets het hoogste haalbare bereikt – dit is een aaneenschakeling van gebeurtenissen, een opeenvolging van gevechten en andere noemenswaardige momenten in zijn leven, als een slidehow. Eerst kwam dat, en toen kwam dat. Alle grote gebeurtenissen komen voorbij. Waar is de samenhang? Waar is de karaktergroei? Waar is de diepere betekenis? Wat bewoog Napoleon de man van vlees en bloed om dit alles in gang te zetten?
Achilles, uit de Griekse mythologie, heeft een droom – hij wil niet vergeten worden door de generaties na hem, de geschiedenis ingaan als onsterfelijk beeld van een legendarische strijder. Maximus uit Gladiator (ook een memorabele Ridley Scott film) wil wraak en gerechtigheid – hij wil het onrecht dat hem werd aangedaan recht zetten, en de rest volgt daaruit. En Napoleon? Waar vecht hij voor? Waar is het hem allemaal om te doen? Een promotie?
Het is alsof de makers zoveel moeite hebben gedaan om alle significante historische gebeurtenissen in deze film te verwerken, om zoveel mogelijk geschiedenislesjes en Wikipedia-artikelen erin te proppen (en het zijn er ook zo veel), dat ze vergaten een verhaal te vertellen. Een gevecht is pas echt een gevecht als je weet waarvoor er gevochten wordt – wat er op het spel staat.
En dat terwijl de verovering van Holland wordt overgeslagen, die ik graag voorbij had zien komen. Napoleon klaagt even over de toestand van Frankrijk voordat hij de macht grijpt en benoemt Holland daarbij even snel – dat is helaas voor zover ons kikkerlandje in deze film een rol speelt.
I found the crown of France in the gutter. I picked it up with the tip of my sword and cleaned it, and placed it atop my own head.
En er waren zoveel kansen om deze film meer diepgang te geven. Bijvoorbeeld in Napoleons relatie met zijn vrouw Josephine. “You are nothing without me!” gooit ze hem in het gezicht – maar er wordt niet uitgelegd waarom ze dat zegt, wat daar achter schuilt. Een gemiste kans, want hier had een verhaal verteld kunnen worden.
En het is niet alsof ik niet naar betekenis gezocht heb. Enkele dagen voordat ik hem zag las ik deze recensie van Sid Lukkassen, waarin hij aangeeft dat de film ons geen diepere filosofische lading te bieden heeft, geen antwoord op de vraag: waarom? Ik las dat als een uitdaging: “Challenge accepted!” dacht ik bij mezelf, want menig film die geen betekenis heeft die laat zich een betekenis toekennen – daar schrijf je gewoon betekenis aan toe. Helaas, niet in deze film, hier ontbreekt zelfs daar de ruimte voor. Het is gewoon wat het is, je ziet wat je ziet, er wordt niets aan de verbeelding over gelaten. En dat is eigenlijk nogal zonde van het prachtige beeldmateriaal.
Of is dat soms wat Ridley Scott probeert te zeggen? Dat het allemaal zonder betekenis is? Napoleon, de grote man, niets dan een aaneenschakeling van zinloze moordpartijen? Niets dan een soldaat met ambitie? Dat kan toch niet de bedoeling zijn van zo’n episch kunstwerk?
Helemaal aan het einde van de film krijgen we dan uiteindelijk toch een kleine hint van betekenis, althans, iets dat zich zo laat interpreteren. (Dit is een zeer milde spoiler, maar toch.)
Een klein meisje wijst Napoleon er op dat het algemene kennis is dat niet hij, maar de Russen zelf Moskou hebben platgebrand. Iedereen weet dit. Het is interessant om dit op zo’n cruciaal moment naar voren te laten komen, want het zegt iets over de beroemde woorden die Napoleon sprak tijdens zijn overgave (overigens niet zonder naar de oorspronkelijke auteur te verwijzen). De geschiedenis, zei hij, is niets dan une fable convenue – een overeengekomen fabeltje. Of hij het nu was die Moskou plat heeft gebrand, of de Russen, dat is uiteindelijk iets dat de geschiedenisschrijvers bepalen, zo lijkt deze scène te suggereren.
Napoleon is het kijken waard. Letterlijk – we zien mooie beelden en die zijn de moeite waard. Maar een diepere betekenis van Napoleon als symbool, waar een film als dit toch eigenlijk aanzet toe zou moeten geven, die ontbreekt – een visueel spektakel, maar de ziel ontbreekt.
★★★☆☆
Lees verder
Noten
Lees meer over deze film op: IMDB